به طور كلي عامل عدم توفيق نماز شب دو چيز است :
1. عوامل جسمي ; گاهي خستگي زياد مغز و اعصاب و وضعيت مزاجي خواب را سنگين و طولاني مي كند. پرخوري در شب , خود علتي ديگر براي خواب طولاني و سنگين مي باشد. حضرت عيسي (علي نبينا و آله و عليه السلام ) خطاب به بني اسرائيل فرمود: ((يا بني اسرائيل ! لا تكثروا الائكل فانه من اكثر الأكل اكثر النوم , و من اكثر النوم اقل الصلاه كتب من الغافلين ; اي بني اسرائيل ! خوردن خود را زياد نكنيد, زيرا هر كس بر خوردن خود بيفزايد, بر خوابيدن خود هم مي افزايد و هر كس كه بر خواب خود بيفزايد, از نماز كم مي گذارد (و در نتيجه) در زمره غافلان نوشته مي شود)), (همان , ج 1, ص 117, ر 590).
غذاهايي هستند كه اگر تنها به آن ها اكتفا شود, خواب طولاني و سنگين را به دنبال دارد; مثل نان و ماست يا دوغ و... براي تعديل خواب و توفيق براي نماز شب , به تذكرات زير توجه كنيد:
الف . خواب قيلوله و قبل از ظهر - كه استحباب شرعي هم دارد - ترك نشود. اين خواب مختصر, ولي بسيار مفيد است . اگر قبل از ظهر ميسر نيست با فاصله اي بعد از ناهار انجام گيرد. اگر اصلا" خواب روز ميسر نيست , حداقل بايد دقايقي دراز كشيد.
ب . كم خوري در شب : امام رضا(ع ) مي فرمايند: ((من اراد ان يكون صالحا" خفيف الجسم ]و اللحم [ فليقلل من عشائر بالليل ; هر كس مي خواهد (بدني ) سالم و جسم و گوشتي سبك داشته باشد, بايد شام خود را كم كند)), (همان , ص 123, ر 635).
بايد از افراط و تفريط در خوردن پرهيز شود. كم خوري غير از نخوردن يا بد خوردن است . ميزان كم خوري را رسول اكرم (ص ) چنين مي فرمايند: ((كل وانت تشتهي , و امسك و انت تشتهي ; در حالي كه اشتها داري , بخور و در حالي كه (هنوز) اشتها داري , از خوردن دست بكش )), (همان , ر 633).
ج . غذاي مناسب شب : كيفيت غذا جوري باشد كه اعصاب و بدن سست نشود. شب ها از ماست , دوغ , كشك و مانند آن استفاده نشود يا در كنار آن ها چند دانه خرما يا كشمش يا مويز و مانند آن تناول شود. هر كس بايد با توجه به مزاج خود, برنامه غذايي مناسبي براي خود داشته باشد. دقت كنيد غذاهايي قوت مي بخشد, چه غذاهايي رخوت و نسبت به چه غذاهايي حساسيت داريد. مثلا" خرما براي بعضي مزاج ها سازگار نيست , زيرا موجب جوش صورت و دمل مي شود.
د. شام اول شب : هر چه وقت خوردن شام به اول شب نزديك تر باشد و با وقت خواب فاصله داشته باشد, بهتر است.
ه. زود خوابيدن : شب ها - مخصوصا" شب هاي كوتاه - بايد زودتر خوابيد به گونه اي كه حتي در شب هاي كوتاه حداقل بشود چهار ساعت مداوم خوابيد. بقيه خواب در وقت ديگر جبران مي شود. البته شب هاي بلند, هفت ساعت مداوم هم مي شود خوابيد.
2. عوامل روحي:
الف . گناه : اما باقر(ع ) مي فرمايند: ((جا رجل الي اميرالمؤمنين (ع ) فقال : اني قد حرمت الصلاه بالليل , فقال : قد قيد تك ذنوبك ; مردي به محضر حضرت علي (ع ) آمد و پرسيد: من از نماز شب محروم شده ام . حضرت فرمود: گناهانت تو را مقيد كرده است .)), (همان , ج 5, ص 421, ر 10465). اين درباره بسياري از مردم صادق است.
ب . عجب : گاهي عجب ناشي از عبادت و نماز شب , خود عاملي است كه انسان را از نماز شب محروم مي دارد. براي جلوگيري از اين عجب , خداوند تعالي از روي لطف , بنده خود را در خواب مي دارد. البته اين بسيار كم اتفاق مي افتد و براي كساني است كه غالبا" توفيق نماز شب را دارند.
ج . ضعف اراده : نماز شب اراده و عزم مي خواهد. خواستن تنها كافي نيست , بايد با تصميم جدي خوابيد. ضعف اراده از مهم ترين عوامل محروم ماندن از نماز شب و سحرخيزي مي باشد. بايد با اين ضعف و سستي اراده مبارزه كرد. امام علي (ع )مي فرمايند: ((ضادوا التواني بالعزم ; به وسيله عزم , با سستي مبارزه كنيد)), (همان , ج 6, ص 305, ر 12624).
تفكر در اهميت نماز شب و خواندن دعاهاي قبل از خواب , براي تقويت اراده و عزم مفيدند. در هر صورت , اگر گاهي موفق به نماز شب نشديد, قضاي آن را به جا آوريد. نماز شب بايد از كم شروع شود, با حذف مستحبات طولاني آن , مي شود همه آن را در ده دقيقه خواند; ولي اگر حال خوشي دست داد, طولاني كردن آن به اندازه كشش حال , اشكالي ندارد.
در آخر سفارش اكيد مي شود كه فقط با عمل به اين راهكارها و عزم جزم و اراده محكم مي توان هر شب به نماز شب موفق شد. سعي كنيد بدون كوك كردن ساعت بيدار شويد. عادت به نماز شب و سحرخيز, ممكن است حداقل دو سال طول بكشد; بنابراين از افت و خيزها بيدار شدن ها و بيدار نشدن ها, سستي و سردي به خود راه ندهيد.
ارتباط با امام زمان:
ارتباط با امام زمان(عج) و ديگر اولياي الهي نياز به سنخيت با آنان دارد. به دست آوردن سنخيت با اولياي الهي نياز به تحقّق دو بُعد؛ يعني، معرفت و عمل دارد. اگر كسي خود را به اولياي الهي شبيه نمود، به لقاي آنان نيز واصل خواهد شد.
نوريان مرنوريان را طالبند ناريان مرناريان را جاذبند
آنچه وظيفه ماست تشبه به آن حضرات و پيمودن راه آنان است ما بايد در همه حال سرباز آماده آن حضرت بوده و همواره در خدمت ايشان باشيم. اين مسأله را آيه 200 سوره آل عمران بيان فرموده: «يا ايها الذين امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقواللّه لعلّكم تفلحون؛ اي كساني كه ايمان آوردهايد، صبر كنيد و يكديگر را به صبر واداريد و مرابطه نماييد و تقوا و خداترسي را پيشه سازيد، باشد كه رستگار شويد».
امام باقر(ع) در تفسير اين آيه شريفه ميفرمايند: «صبر كنيد بر اداي فرايض (يعني در انجام تكاليف الهي استقامت داشته باشيد) و در برابر دشمنان پايداري كنيد و با امامتان (كه انتظارش را ميكشيد) مرابطه نماييد»، (كتاب الغنية، شيخ مفيد، ص 105)
قرآن راجع به حضرت مهدي و اصحاب ايشان ميفرمايد: «الذين ان مكنّاهم في الارض اقاموا الصلوه وآتوا الزكاه و امروا بالمعروف و نهو عن المنكر؛ كساني كه اگر در زمين به آنان توانايي دهيم نماز را بپا داشته و زكات (به مستحق) بخشيده و به معروف امر نموده و از منكر نهي كنند»، (حج، آيه 41).
امام باقر(ع) در تفسير اين آيه ميفرمايند: «اين آيه براي آل محمد(ع) است؛ يعني، مهدي(عج) و اصحاب او»، (تفسير قمّي، ج 2، ص 87).
در نتيجه اگر ما هم ميخواهيم از اصحاب و ياران آن حضرت باشيم، بايد به اين امور اهتمام ورزيم.
خوب است بدانيم؛ امام زمان شديدا به شيعيان خود عشق ميورزند. بلكه علاقه آن حضرت به شيعيان و دوستانشان خيلي بيشتر از علاقهاي است كه ما نسبت به آن حضرت داريم. آن حضرت همواره به شيعيان خود دعا ميكنند. از آن حضرت نقل شده است: «انا غير مهملين لمراعاتكم ولاناسين لذكركم؛ ما هرگز در رعايت احوال شما كوتاهي نميكنيم و شما را از ياد نميبريم»، (بحارالانوار، ج 53، ص 174).
ناگفته نماند ما مكلف به ارتباط به معناي ملاقات با امام زمان(عج) نيستيم آنچه بر ماست جلب رضايت آن بزرگوار ميباشد. ارتباط با امام زمان يعني خود را به رشته ولايت او بستن و بر خدمت و پيروي و ياري او گردن نهادن و اين يكي از اركان ايمان است كه آدمي خود را به امام خويش مربوط سازد و از او جدا نشود. پيوستگي با او يعني مطيع او بودن.
آنچه در روايات زياد سفارش شده است انتظار فرج است ما بايد ارتباط معنوي خود را با امام زمان(عج) با عمل به دستورات آن حضرت و انتظار فرج به معناي واقعي ثابت و مستدام نگه داريم. از اين رو بسيار بجاست كه خصوصيات منتظر واقعي حضرت مهدي(عج) را بدانيد و سپس آن را در خود عملي كنيد پس بحث زير ضروري به نظر ميرسد.
منتظر واقعي مهدي(عج) بايد چندين خصوصيت داشته باشد:
1- عمل به تكاليف ديني منتظر واقعي بايد تمام وظايف ديني و احكام الهي را انجام دهد. حتي اگر اين وظيفه نماز نخواندن يا روزه نگرفتن باشد (همان گونه كه براي خانم ها در اوقات خصوصي چنين است).
2- محزون بودن به علت محروم بودن از زيارت آن وجود مبارك «عزيز علي ان اري الخلق و لاتري و لا اسمع لك حسيسا و لا نجوي...؛بر من گران است كه خلق را ببينم و تو ديده نشوي و سخن آشكار و پنهان تو را نشنوم»، (دعاي ندبه).
3- براي تقويت ارتباط هر روز صبح «دعاي عهد» را بخوانيم.
4- انتظار فرج آن حضرت را در دل و ظاهر جلوهگر كنيم. در روايات متعدد داريم كه در زمان غييبت امام زمان(ع) بهترين اعمال انتظار فرج است. اين، نياز به توضيح دارد كه چرا بهترين اعمال انتظار فرج است. فرج؛ يعني، نصرت و پيروزي و گشايش و مقصود نصرت و پيروزي حكومت عدل علوي بر حكومتهاي كفر و شرك و بي داد است. حكومت عدل گستري كه به رهبري امام عصر(عج) تشكيل ميگردد. بنابراين انتظار فرج، انتظار تحقق يافتن اين آرمان بزرگ و جهاني است و منتظر حقيقي كسي است كه حقيقتا خواهان تشكيل چنين حكومتي باشد و اين خواسته آن گاه جدي و راست است كه شخص منتظر عامل به عدل و گريزان از ستم و تباهي باشد و گرنه انتظار فرج در حد يك ادعا و شعار بي محتوا باقي خواهد بود ازاينرو در روايات آمده است كه انتظار فرج خود فرج است زيرا كسي كه حقيقتا منتظر فرج و ظهور حجت خدا و تأسيس حكومت عدل گستر اوست زندگي خود را بر پايه عدل و داد استوار ميسازد و او انساني است كه حضور و غيبت امام در نحوه رفتار و سير و سلوكش تفاوتي ندارد و قبل از تشكيل حكومت عدل، او چنين حكومتي را در زندگي خود پايدار ساخته است بنابراين انتظار فرج حقيقي ريشه در معرفت به حق و عدل و ايمان و عشق به آن دارد و آثار آن نيز در عمل نمايان ميگردد و چنين حقيقت اصيل و عميقي با لفظ و شعار به دست نميآيد و با بي تفاوتي و بي اعتنايي نسبت به مقدمات ديني و رسالتهاي انساني در تعارض و تناقض است از اين جا نادرستي يك تفسير از انتظار فرج روشن ميشود زيرا بعضي بر اين تصور خام هستند كه انتظار فرج يعني بي تفاوتي نسبت به آنچه در جوامع بشر ميگذرد و دست روي دست گذاشتن به اميد اينكه امام زمان ظهور كند و آنهارا اصلاح نمايد. انتظار فرج تعهدآفرين و مسؤوليتساز است و با بيتفاوتي و بياعتنايي به سرنوشت بشر و حقيقت و فضليت منافات دارد. انتظار فرج يعني:
الف) معرفت امام معصوم و عادل و پيشواي فضيلت.
ب) ايمان به امامت و قيادت رهبري الهي و عدالت پيشه.
ج) عشق به عدالت و ارزشهاي انساني.
ه) اميد به آيندهاي روشن و نويد بخش.
ك) تلاش براي برقراري حكومتي عدل پيشه و عدل گستر.
ح) رعايت موازين و قوانين ديني و اخلاقي.
خ) داشتن روحيه تعهد و مسؤوليتپذيري.
اين انتظار فرج است كه بهترين عمل و عبادت است و چنين منتظري، مقامي عالي دارد و هر گاه در زمان غيبت از دنيا برود به منزله كساني است كه پس از ظهور حضرت حجت(عج) زنده و تحت فرمان او در راه خدا جهاد ميكنند، (بحارالانوار ج 52 ص 125 - رهتوشه راهيان نور، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم چاپ اول تيرماه 1374 ص 193-190 با تصرف).
5- داستانهاي واقعي بزرگاني كه با امام زمان(عج) در ارتباط بودند را بخوانيم.
در پايان به اين نكته مهم توجه داشته باشيم كه امام زمان(عج) به عنوان «حجت خدا» و «وليعصر» بر اعمال و رفتار ما آگاهي دارد و بايد خود را در محضر ايشان ببينيم و براي گرهگشاييهاي مادي و معنوي از ايشان به عنوان واسطه فيض الهي درخواست ياري داشته باشيم.
بهترين دعاها در زمان غيبت: دعاي عهد، زيارت آل يس و دعاي ندبه است كه در زمانهاي خاص در طول شبانهروز و هفته خوانده ميشود.
براي آگاهي بيشتر ر.ك:
1- يكصد پرسش و پاسخ پيرامون امام زمان(عج)، رجالي تهراني
2- ترجمه منتخبالاثر، آيتالله صافي
3- مهدي موعود، ترجمه: علي دواني
4- وابستگي جهان به امام زمان(عج)، لطفالله صافي
5- امام زمان در گفتار ديگران، علي دواني
لازم به ذكر است كه صلوات ، ذكر و دعا در حال عادت اشكال ندارد اما اگر بخواهند از ثواب بيشتري بهرهمند شوند بهتر است با طهارت باشند چه اين كه مستحب است زن در حال عادت در اوقات نماز وضو بگيرد و در محل نماز خود بنشينيد و 33 مرتبه تسبيحات اربعه و اذكار مستحب ديگر را بگويد.