در پاسخ ، دقت به نکات ذیل شایسته است:

1- دانش و آگاهي پيامبران و ائمه اطهار(ع) بر دو نحو است:

الف. علومي که از راه عادي براي آنان فراهم مي آيد که در اين گونه از دانش ها با ديگر مردم هم تفاوت زيادي ندارند.

ب. علومي که براي آنان از راه هاي ماوراء طبيعي (وحي و الهام) حاصل مي گردد که به آن علم لدنی یا علم غیب می گویند.

2-پيامبرصلى الله عليه وآله و ائمه اطهارعليهم السلام در مسائل عادى، فردى و امور اجتماعى، موظف به استفاده از علم عادى بوده‏اند. از اين رو همواره در اين گونه‏مسائل، از شيوه‏هاى معمولى تحقيق و كسب آگاهى نموده و بر اساس آن عمل مى‏كردند. سرّ اين مسئله نيز آن است كه آنان، الگوى بشريت‏اند و اگر در مسيرزندگى و حركت‏هاى اجتماعى، راهى غير از اين بپويند، ديگر جنبه اسوه بودن خود را از دست خواهند داد و جهانيان - به بهانه آنكه آنان با علم لدنى عمل مى‏كرده‏اند از حركت‏هاى سازنده، انقلابى و اصلاحى باز خواهند ايستاد.

تکاليف ديني معصومان (ع) همواره بر طبق علومي بوده که از مجاري عادي براي آنها پيدا مي شده است. مثلا پيامبر(ص) و امامان(ع) منافقين را خوب مي شناختند و مي دانستند که آنها ايمان واقعي ندارند ولي هرگز با آنها معامله با کفار را انجام نمي دادند بلکه از نظر معاشرت و ازدواج و ديگر احکام با آنها مانند ساير مسلمانان رفتار مي کردند. و همچنين هنگامي که در مسند قضاوت و حل و فصل مشکلات مردم مي نشستند، مطابق قوانين قضائي اسلام حکم مي کردند و از علوم غير عادي خود استفاده نمي نمودند.

علم غيب، گاهى به واقع محتوم و تغييرناپذير تعلق مى‏گيرد. بنابراين‏بعضى از چيزهايى كه پيامبر و امامان از طريق غيبى مى‏دانند، همان چيزى است كه حتماً واقع خواهد شد. اين گونه آگاهى، چيزى نيست كه با آن بتوان تغييرى ايجاد كرد و سرنوشت چيزى را تغيير داد. نكته ديگر آنكه بين علم لدنى و علم معمولى، تفاوت اساسى وجود دارد و آن اينكه علم لدنى معيار و ميزان تكليف نيست. علم ائمه طاهرين‏عليهم السلام در بعضى مسائل - از جمله شهادت خود از اين قبيل بوده است؛ برعكس علم عادى كه زمينه‏اش براى امامان‏عليهم السلام - همانند ديگر مردم وجود دارد و معيار تكليف‏پذيرى است. ائمه اطهارعليهم السلام بر اساس همين علم، گاهى به كارى دست مى‏زدند و گاهى از كارهايى پرهيز مى‏كردند.

برخى بر اين عقيده‏اند: علم غيب براى پيامبر و امامان شأنى است؛ يعنى، چنان نيست كه اين علم همواره، هر چيزى را در اختيار آنان قرار دهد.

پيشوايان ما وظيفه نداشتند در تمامي موارد طبق علومي که از راه هاي غير عادي براي آنها حاصل مي شد عمل کنند بلکه بنابراين موضوع اطلاع ائمه(ع) از کشته شدن خود و خصوصيات آن از دانش هايي است که از راه هاي غير عادي براي آنها حاصل مي شد، ممکن است بگوييم که آنان وظيفه نداشتند به مقتضاي آن علم از آن پيش آمدها جلوگيري نمايند بلکه وظيفه آنان اين بود که مثل ساير مردم با اين پيش آمدها رو به رو شده و به علم خود ترتيب اثر ندهند و به بيان ديگر بديهي است که سرانجام هر انسان مرگ خواهد بود و هيچ آفريده در اين جهان عمر ابدي نخواهد داشت. قرآن مجيد هم مي فرمايد: «کل نفس ذائقه الموت؛ هر زنده سرانجام مزه مرگ را خواهد چشيد و هر کس به علتي از دنيا خواهد رفت.

با توجه به فرهنگ آن روزگار، ازدواج‏ها تنها بر اساس رعايت تناسب و هم كفو بودن انجام نمى‏پذيرفت؛ بلكه گاهى براى اداى احترام به يك شخصيت‏و يا براى ابراز علاقه يك قبيله به قبيله ديگر و يا جلوگيرى از انتقام قبيله‏اى صورت مى‏گرفت. به طورى كه اگر طرف مقابل نمى‏پذيرفت، به عنوان رد احترام و گاهى در حد اعلان تنفر و جنگ بود. بنابراين اگر چه برخى ازدواج‏ها، براى امامان معصوم بسيار سنگين بود؛ ولى بزرگوارى شخصيت ايشان موجب مى‏شد كه آن را بپذيرند.

براى پيامبران گذشته نيز گاهى چنين ازدواج‏هاى ناموفق رخ مى‏داد. اين نوع‏ازدواج‏ها، يك امتحان الهى براى امت اسلام بود تا بيش از پيش، خيانت و پستى بدخواهان و مظلوميت و بزرگوارى معصومان در طول تاريخ نشان داده شود؛ چنان كه قرآن درباره همسران نوح و لوط فرموده است: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ؛ خدا براى كسانى كه كفر ورزيده‏اند، زن نوح و زن لوط را مثل آورده كه هر دو در نكاح دو بنده از بندگان شايسته ما بودند و به آنها خيانت كردند و كارى از دست آنها در برابر خدا ساخته نبود و گفته شد با داخل شوندگان، به آتش داخل شويد»»(1) بنابراين امكان دارد، برخى بتوانند ارتباطى نزديك - همچون ارتباط زناشويى با پيامبر يا امام داشته باشند؛ اما با سوء اختيار خود، به راه كفر و گناه بروند و گرفتار بدفرجامى شوند كه «جعده» نيز اين چنين بود. او به امام خيانت كرد و چون امام الگوى مردم بود، تا لحظه آخر با او رفتار عادى داشت و از علم الهی خود استفاده نكرد .
بنابراین امام حسن(ع) از راه علم خدادادي اطلاع يافته که همسرش او را در آينده به شهادت خواهد رساند، اما با اين حال وظيفه نداشت با همسرش طبق علوم غيبي برخورد نمايد، و عظمت ائمه ما(ع) در همين جا ظاهر مي شود با اين که از مرگ خويش از طريق خاصي همچون زهر و ... باخبر بودند با اين حال در مسر رضايت الهي تحمل مي کردند، خود امام حسن مجتبي(ع) به اين امر اشاره نموده است، آنجا که فرمود: «من چون رسول خدا(ص) به وسيله زهر از دنيا مي روم». گفتند: «چه کسي تو را مسموم مي کند»؟ فرمود: «همسرم جعده، دختر اشعث بن قيس، زيرا معاويه با نيرنگ او را فريب مي دهد، و او را به آن امر مي کند». به آن حضرت(ع) پيشنهاد دادند که او را از خانه ات بيرون کن، فرمود: «چنين کاري انجام نمي دهم، به چند جهت:

1-در علم خداوند مقدر است که او قاتل من است.

2-اخراج او بهانه مي شود براي حملات و تهمت هاي ناجوانمردانه دشمنان عليه من.

3-هنوز جرمي مرتکب نشده است که من او را به عنوان مجازات اخراج کنم»(1)

پی نوشت:

1-تحريم ، آيه 10.

محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، بيروت، دار احياء التراث العربي، ج 43، ص 324 ؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 174.

برای مطالعه بیشتر:

فضل الله، كمپانى، حسن‏عليه السلام كيست

محمد، مقيمى، فلسفه صلح امام حسن‏عليه السلام.

باقر شريف قريشى، زندگانى امام حسن‏عليه السلام، ترجمه فخرالدين رازى، (چاپ اول، مؤسسه بعثت، تهران، 1376