فقدان اعمال ولیفقیه در جامعه به دو صورت زیر قابل تصور است:
1. اصلاً در میان افراد جامعه فقیه نباشد، كه عهده دار ولایت شود. كه این فرض در مسأله ما جریان ندارد.
2. فقیه باشد، ولی بسطید نداشته باشد یعنی به واسطه سلطهی ستمگران و ظالمین دست فقیه باز نباشد. در چنین شرایطی ولایت فقیه ثابت است، اما بدلیل وجود مانع و فراهم نبودن شرایط امكان اعمال آن وجود نداشته است و این امر ضرری به ولایت فقیه نمی زند، چه اینكه ولی فقیه مشروعیت خود را از ناحیه خداوند می گیرد و تحقق عینی آن وابسته به وجود شرایط و انتخاب مردم است و اگر شرایط فراهم نباشد یا مردم به ولایت او اتفاق نكنند و زمینه تحقق آن را فراهم نكنند ولایت فقیه از بین نمی رود و مشروعیت خود را از دست نمی دهد بلكه تنها تحقق پیدا نمی كند و هر زمان كه این موانع از بین رفته و شرایط لازم فراهم گردد و مقبولیت مردمی ایجاد شود ولایت فقیه عینیت پیدا می كند. وضع جامعه اسلامی از زمان معصومین تا حال نوعاًَ این گونه بوده است كه فقهای بزرگی در هر عصری بودهاند ولی دستشان باز نبوده است، تا اعمال ولایت بكنند، و عمده علت باز نبودن دست فقهاء در طول تاریخ هم آماده نبودن جامعه و ناآگاهی ملت مسلمان بوده است.
كه این فرض بعد از غیبت امام زمان تا قبل از انقلاب اسلامی متصور است كه با همة محدودیت ها و موانع اجرایی برای فقهاء، مسلمانان به خصوص شیعه در طول تاریخ، بوسیلهی تقلید با مراجع و فقهاء هر عصری مرتبط بودهاند و در حد امكان به اعمال ولایت از سوی آنان كمك كردهاند و در عین حال فقهاء هم هرگاه اساس اسلام را در خطر دیدهاند در صحنه حاضر شده و حتی در موارد لزوم، حكم جهاد نیز صادر كردهاند، نمونه بارز این اقدامات تحریم توتون و تنباكو توسط میرزای شیرازی و قیام امام امت در قبال لایحة ننگین انجمنهای ایالتی و ولایتی (مصونیّت قضائی اتباع امریكا در ایران) بود كه به سرنگونی سلطنت پهلوی و استقرار نظام جمهوری اسلامی انجامید.
بنابراین، در همة زمانها از جمله زمان شاهنشاهی فقیه جامعالشرائط وجود داشته است. ولی تا پیروزی انقلاب اسلامی دست فقهاء باز نبوده است و به طور مشخص قبل از قیام 15 خرداد 42 كه رهبری امت به وسیله امام امت بود و بلكه كمی قبل از آن مرجعیت و زعامت شیعه به عهدهی مراجع معظم شیعه بود كه از بزرگترین آنها میتوان آیتالله العظمی بروجردی(ره) را نام برد و قبل از ایشان فقهای دیگر، هر كدام در زمان خود به قدر وسعشان از اسلام و احكام اسلامی دفاع كرده، و زحمتهای فراوانی را متحمل شدهاند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، آیتالله جوادی آملی، مؤسسه اسراء، 1378.
2. شئون و اختیارات ولی فقیه، امام خمینی (ره)