... برخي آن را تنها در دايره محدود غذا، طعام، خوردني ها، آشاميدني ها و قوت روزانه يعني هر آنچه كه وارد شكم مي شود معني مي كنند. (مفردات الفاظ قرآن كريم، راغب اصفهاني، ص 351، «رزق»
به نظر مي رسد كه روزي همه آن چيزي است كه موجود زنده به عنوان ضروريات زندگي به آن نياز دارد. (لغت نامه، دهخدا، ج8، ص10894، «روزي»)
براساس آموزه هاي وحياني قرآن، روزي و رزق تنها در دست خداوند است (ملك، آيه 21، ذاريات 58) و خداوند است كه روزي هركسي را در اختيارش قرار مي دهد. در هستي جز خداوند روزي دهنده نيست و خداوند روزي انسان ها را از آسمان و زمين تامين مي كند. (يونس ، آيه 31 و آيات ديگر)
خداوند به حكم الوهيت (مائده، آيه 88)، خالقيت (روم، آيه 40؛ فاطر، آيه3) و ربوبيت روزي موجودات ازجمله انسان را تامين مي كند. (بقره، آيات 21و 22، اسراء، آيه30) و براساس قدرت و علم تقسيم مي كند و روزي را بسط و قبض مي دهد. (سبا، آيات 36 و 39)
بنابراين، تفاوت روزي انسانها براساس حكمت و علم و آگاهي خداوند به احوال بندگان و مشيت و تدبير الهي در حق بندگان است (رعد، آيه 26، اسراء آيه30؛ عنكبوت، آيه62؛ روم، آيه 37) ولي هرگز اين تفاوت در رزق به معناي تفاوت در شرافت نيست، از همين رو لازم است تا علي رغم تفاوتها در ثروت و فقر، مساوات در ميان انسانها مراعات شود (نحل، آيه71)
عوامل افزايش روزي
اكنون كه دانسته شد روزي و رزق بندگان در دست خداوند وبراساس حكمت و مشيت و تدبير الهي است؛ اين پرسش مطرح مي شودكه عوامل ديگر چه تاثيري مي تواند در افزايش و يا كاهش روزي داشته باشد؟
در پاسخ بايد گفت كه خداوند در اصل براي هر انساني روزي مقدر شده اي قرار مي دهد، ولي عواملي موجب مي شود كه دير يا زود به دست آدم برسد، يا كيفيت بهره مندي آن تغيير كند و اين نعمت ها به شكل خير و مثبت مورد استفاده شخص قرار نگيرد و يا موجبات نقمت و گرفتاري او شود. به عنوان نمونه تقوا براساس آيات 2 و 3 سوره طلاق موجب مي شود تا در رزق آدمي بركت داده شود.
پس با تقوا مي توان كيفيت روزي را تغيير داد و موجب شد تا بركت در رزق ايجاد شود و بهره مندي انسان از آن افزايش يابد. پيامبر(ص) با اشاره با عامل ديگري چون سحرخيزي مي فرمايد كه چنين عملي موجب بركت بخشي به رزق مي شود. ايشان در اين باره مي فرمايد: باكروا طلب الرزق و الحوائج فان الغدو بركه و نجاح؛ در پي روزي و نيازها، سحرخيز باشيد؛ چرا كه حركت در آغاز روز و سحر خيزي مايه بركت و موفقيت است. (المعجم الاوسط، ج 7، ص 194، حديث 7250)
پيامبر(ص) خشنودي و رضايتمندي را از عوامل بركت بخشي به روزي دانسته و مي فرمايد:
هركس روزي اي دارد كه حتما به او خواهد رسيد. پس هر كس به آن راضي شود، برايش پر بركت خواهد شد و او را بس خواهد بود و هركس به آن راضي نباشد، نه بركت خواهد يافت و نه او را بس خواهد بود. روزي در پي انسان است، آن گونه كه اجلش در پي اوست. ( اعلام الدين، ص 342)
آنچه به عنوان عوامل مطرح مي شود، ناظر به بركت و نيز بهره مندي از همان چيزي است كه به عنوان لايحتسب (طلاق، آيات 2 و 3) مطرح شده است. از همين رو خداوند در آيه 32 سوره اعراف مي فرمايد كه در قيامت كافران از رزق پاك محروم خواهند شد؛ چرا كه كفر يكي از عوامل محروميت از رزق پاك در آخرت خواهد بود. تعبير طيبات و رزق پاك، خودگواهي بر مساله كيفيت رزق در بيان علل و عوامل است. پس بهره مندي و بركت يافتن همان چيزي است كه ما از آن به عوامل افزايش يا كاهش ياد مي كنيم.
1- عدالت: بي گمان دنيا برپايه عدالت بنياد نهاده شده است. هرگونه رفتاري بيرون از دايره عدالت موجب خروج از نظام احسن الهي است و به عنوان ظلم موجبات بدبختي شخص و ديگران را فراهم مي آورد.بر همين اساس بايد همه زندگي را بر مدار عدالت سامان داد تا در نظام احسن به درستي از همه چيز بهره مند شويم. از اين رو مهمترين عامل در جذب و افزايش روزي را عدالت دانسته اند. امام صادق(ع) مي فرمايد:
اگر در ميان مردم عدالت برقرار شود، همه بي نياز مي شوند و به اذن خداوند متعال آسمان، روزي خود را فرو مي فرستد و زمين بركت خويش را بيرون مي ريزد (كافي، ج3، ص568،حديث 6)
2. خوش خويي: از مهم ترين علل و عوامل افزايش روزي خوش خلقي است. امام علي(ع) در اين باره مي فرمايد: في سعه الاخلاق كنوز الارزاق؛ گنج هاي روزي در وسعت اخلاق نهفته است. (كافي، ج8، ص32)
3. خوشي خويي با خانواده: همان طوري كه گذشت خوش خويي عامل جلب نعمت و افزايش بركات و روزي است؛ ولي خوش خويي در خانواده تاثيرات مهمتري دارد و تاثير آن فوري تر و بهتر است. امام صادق(ع) درباره نقش خوش خلقي در خانواده مي فرمايد: من حسن بره باهل بيته زيد في رزقه؛ كسي كه به خانواده اش خوب احسان كند روزي اش زياد مي شود. (بحارالانوار، ج17، ص01)
4. نيت خوب: نيت خوب يعني داشتن حسن فاعلي كه خود نشانه اي از ايمان و اخلاص است، از علل و عوامل افزايش روزي است. نيت خوب و خوش خويي در كنار هم مهم ترين عواملي است كه امير مومنان علي(ع) به آنها اشاره داشته و مي فرمايد: انسان، با نيت خوب و اخلاق خوب، به تمام آنچه در جستجوي آن است، از زندگي خوش و امنيت محيط و روزي زياد، دست مي يابد. (غررالحكم، ح 10707) امام باقر(ع) نيز در اين باره مي فرمايد: من حسنت نيته زيد في رزقه؛ هر كه خوش نيت باشد، روزي اش افزايش مي يابد. (بحارالانوار، دار احياء التراث العربي، ج 57، ص 175)
5. صله رحم: با نگاهي به آيات و روايات اين معنا به دست مي آيد كه عوامل تنها در افزايش و كاهش كيفيت نقش ندارد، بلكه در افزايش و كاهش اصل رزق و روزي و كميت آن نيز مؤثر است. به عنوان نمونه امام صادق(ع) مي فرمايد: صله رحم، انسان را خوش اخلاق، با سخاوت و پاكيزه جان مي نمايد و روزي را زياد مي كند و مرگ را به تأخير مي اندازد. (كافي، ج2، ص151، حديث 6) پس صله رحم نقش اساسي در افزايش روزي از نظر كميت دارد.
6. زيارت قبر امام حسين(ع): از ديگر عواملي كه روزي را زياد مي كند، زيارت قبر امام حسين(ع) در كربلا است. امام صادق(ع) درباره تاثير زيارت امام حسين(ع) در افزايش روزي مي فرمايد: زيارت امام حسين(ع) را رها نكن و دوستان خود را هم به آن سفارش كن كه در اين صورت، خداوند عمرت را طولاني و روزي ات را زياد مي كند و زندگي ات را همراه با سعادت مي كند و جز سعادتمند نمي ميري و نام تو را در شمار سعادتمندان، ثبت مي كند. (كامل الزيارات، ص 286) امام باقر(ع) در بيان چرايي تاثير فوق العاده زيارت امام حسين(ع) در افزايش روزي مي فرمايد:
حسين، بزرگ مرد كربلا، مظلوم و رنجيده خاطر و لب تشنه و مصيب زده به شهادت رسيد. پس خداوند، به ذات خود، قسم ياد كرد كه هيچ مصيبت زده و رنجيده خاطر و گنهكار و اندوهناك و تشنه اي و هيچ بلا ديده اي به خدا روي نمي آورد و نزد قبر حسين(ع) دعا نمي كند و آن حضرت را به درگاه خدا شفيع نمي سازد، مگر اينكه خداوند، اندوهش را برطرف و حاجاتش را برآورده مي كند و گناهش را مي بخشد و عمرش را طولاني و روزي اش را گسترده مي سازد. پس اي اهل بينش، درس بگيريد! (بحارالانوار، ج101، ص 64، حديث 5)
7-صداقت در گفتار و انصاف در رفتار: پيامبر(ص) در اين باره مي فرمايد: هر كس، راستگويي در گفتار، انصاف در رفتار، نيكي به والدين و صله رحم الهام شود، اجلش به تاخير مي افتد، روزي اش زياد مي گردد، از عقلش بهره مند مي شود و هنگام سوال (ماموران الهي) پاسخ لازم به او تلقين مي گردد. (اعلام الدين، ص 265)
8-تقواي الهي: چنان كه گفته شد، يكي از عوامل افزايش روزي تقواست. البته تقوا هم در كيفيت تاثير مي گذارد و موجب بركت مي شود و هم ميزان آن، دگرگون مي كند، چرا كه خداوند افزون بر آنچه كه در حساب اوست، به او عنايت خاص خواهد كرد. پيامبر(ص) درباره نقش تقوا در افزايش روزي انسان ها مي فرمايد: من سره ان ينساله في عمره و يوسع له في رزقه فليتق الله و ليصل رحمه؛ هر كس دوست دارد كه عمرش طولاني و روزي اش زياد شود، تقواي الهي پيشه كند و صله رحم نمايد. (بحارالانوار، ج47، ص 102، حديث 65)
9- امر به معروف و نهي از منكر: همان گونه كه انسان بايد اهل تقوا باشد بايد ديگران را نيز بدان تشويق كند كه همان امر به معروف و نهي از منكر است تا از خسران ابدي رهايي يابد. (سوره عصر) البته برخي بر اين گمان باطل هستند كه عمل به اين وظيفه و تكليف عقلي و شرعي موجب مي شود كه رزق و روزي آنان كاسته شود و امكان بهره مندي از نعمت هاي الهي در دنيا را از دست بدهند، چرا كه انجام اين كار به معناي دشمن خريدن و ناخشنود كردن مردمان است. اما بايد دانست كه امر به معروف موجب كاهش روزي نيست بلكه وضعيت را براي شخص بهتر مي كند و از خسران و زيان در سرمايه رهايي مي بخشد. امام علي(ع) اين باره مي فرمايد: امر به معروف و نهي از منكر نه اجلي را نزديك مي كند و نه از روزي كم مي نمايد، بلكه ثواب را دو چندان و پاداش را بزرگ مي سازد و برتر از امر به معروف و نهي از منكر سخن عادلانه اي است نزد حاكمي ستمگر. (غررالحكم، ج2، ص611، حديث 3648)
01- نماز ويژه نماز شب: انجام فرايض الهي به ويژه نماز از موجبات افزايش روزي است. پيامبر(ص) در اين باره مي فرمايد: نماز، آيين هاي دين است و رضاي پروردگار در آن است و آن راه
پيامبران است. براي نمازگزار، محبت فرشتگان، هدايت، ايمان، نور معرفت و بركت در روزي است. (خصال، ص522، ح11) البته نماز شب بركات و آثار بيشتري در زندگي بشر دارد. از اين رو در بيان فوايد و آثار نماز شب به افزايش روزي و بركت آن اشاره مي شود.
11- امانت داري: بي گمان اعتماد، مهمترين سرمايه اجتماعي هر انساني است. انسان با امانت داري و اموري از اين دست به اين سرمايه اجتماعي دست مي يابد و شريك مال مردم مي شود. البته امانت داري خود تاثير مستقيمي در افزايش رزق و روزي افراد دارد. امام علي(ع) درباره نقش امانت داري مي فرمايد: امانتداري روزي مي آورد و خيانت در امانت فقر. (بحارالانوار، ج87، ص06، حديث138) امام موسي كاظم(ع) نيز در اين باره مي فرمايد: اداي امانت و راستگويي، روزي را زياد مي كند و خيانت و دروغگويي باعث فقر و نفاق مي شود (بحارالانوار، ج87، ص327).
21- روشن كردن چراغ قبل از غروب خورشيد: برخي از رفتارهاي انسان كه نشانه اي از شكرگزاري است خود موجب افزايش روزي است. همان گونه كه رفتارهاي كفرآميز و ناسپاسي مانند بخل موجب مي شود كه خداوند بر آن بنده سخت گيرد، انجام برخي از كارهايي كه نشانه احسان و بخشش است، موجب مي شود كه خداوند درهاي روزي را به سوي بنده بگشايد؛ چرا كه اگر شكر كنيم بر ميزان آن مي افزايد. امام صادق(ع) با اشاره به يكي از رفتارهاي نيك كه موجب افزايش روزي مي شود مي فرمايد: خداوند زيبايي و خودآرايي را دوست دارد و از فقر و تظاهر به فقر بيزار است. هرگاه خداوند به بنده اي نعمتي بدهد، دوست دارد اثر آن را در او ببيند. عرض شد: چگونه؟ فرمودند: لباس تميز بپوشد، خود را خوشبو كند، خانه اش را گچكاري كند، جلوي در حياط خود را جارو كند، حتي روشن كردن چراغ قبل از غروب خورشيد فقر را مي برد و روزي را زياد مي كند. (امالي طوسي ص275، حديث 526)
31- نظافت و بهداشت: از ديگر عواملي كه موجب افزايش روزي مي شود، نظافت و بهداشت است. امام صادق(ع) در اين باره مي فرمايد: شستن ظروف و جارو زدن جلو در منزل، باعث جلب روزي مي شود. (خصال، ص45، حديث37)
41- سفر و هجرت: از ديگر عوامل افزايش و بركت در رزق و روزي بايد به سفر و هجرت از وطن اشاره كرد. امام علي(ع) در اين باره فرموده است: براي كسب بلند مرتبگي، از وطن خود دور شو و سفر كن كه در مسافرت پنج فايده است: برطرف شدن اندوه، بدست آوردن روزي و دانش و آداب زندگي و همنشيني با بزرگواران. (مستدرك الوسائل، ج8، ص 115، ح 9199)
51. نوميدي از غيرخدا: پيامبر(ص) در اين باره مي فرمايد: هر كس از غير خدا ببرد، خداوند، هزينه زندگي او را تامين مي كند و از جايي كه انتظار ندارد، روزي اش مي دهد؛ اما هر كس چشم اميدش به دنيا باشد، خداوند، او را به دنيا وامي گذارد.(نهج الفصاحه، حديث 3004)
61. استغفار و توبه: بسياري از مشكلات بشر به سبب گناهان است. استغفار و توبه موجب مي شود تا انسان به مسير درست بازگردد و خود را سرزنش كند كه مسير نادرستي را پيموده است. از اين رو در آيات قرآني استغفار به عنوان عامل مهم در دفع بلا و رفع بلا و جلب نعمت معرفي شده است. از جمله كاركردهاي استغفار افزايش رزق است كه در آيات آمده و اميرمؤمومنان علي(ع) نيز درباره آن مي فرمايد: الاستغفار يزيد في الرزق؛ استغفار روزي را زياد مي كند.(بحارالانوار ج37 ص 13)
عوامل كاهش روزي
اما عواملي كه موجب مي شود تا انسان دچار كاهش روزي شود و هم از كميت و هم از كيفيت محروم گردد، همان چيزهايي است كه گفته شد. به اين معنا كه هرگونه بي تقوايي يا قطع رحم يا ارتكاب گناهاني مثل زنا و دروغ و غيره موجب مي شود كه انسان دچار كاهش روزي شود.
انسان بايد همواره اميدش به خداوند باشد و بداند كه روزي تقسيم شده است و براي افزايش بركت و روزي بايد اميد به خدا داشته و از خلق بريده باشد كه او براي بنده كفايت مي كند.
البته بايد توجه داشت هر كه بامش بيش برفش بيشتر، به اين معنا كه اگر رزق و روزي تو زياد شد مسئوليت تو در قبال خود و خدا و خلق نيز افزايش مي يابد. پس بايد توجه داشت كه هر افزايش روزي سودمند نيست چرا كه مسئوليت هاي دوچنداني بر گرده شما خواهد آمدكه مي بايست در قيامت پاسخ گو باشيد. پس اصل را در بركت خواهي بگذاريد و از خداوند بخواهيد تا به همان كم، شما را قانع سازد و بركت دهد تا بهره خود را از دنيا برگرفته و در آخرت سعادتمند ابدي شويد. امام رضا(ع) مي فرمايد: من رضي عن الله تعالي بالقليل من الرزق رضي الله منه بالقليل من العمل؛ هر كس به رزق و روزي كم از خدا راضي باشد، خداوند از عمل كم او راضي خواهد بود.(بحارالانوار، ج87، ص 357)